Ерөнхий сайд Г.Занданшатарын тэргүүлсэн Засгийн газрын сайд нар томилогдоод ажилдаа орлоо. Шинэ сайд нарт олон нийт янз бүрийн л үнэлэлт, дүгнэлт өгч байна.

Ялангуяа, улс орны хувьд стратегийн ач холбогдолтой чухал салбаруудыг хэн хэн хариучихав аа гэдэг дээр хүмүүс илүү анхаарч байна. Тэдгээрийн эхэнд уул уурхай, эрдэс баялгийн салбар зүй ёсоор тооцогдоно. Наад зах нь, Монгол Улсын төсвийн гол хөрөнгө мөнгийг босгох, цаашлаад, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд энэ салбарын яамны оролцоо маш их юм.

Ашигт малтмалын, ялангуяа нүүрс, алт, зэсний олборлолт, экспорт дээр Эрдэс баялаг, уул уурхайн яам ур чадвар гаргаж, ухаалаг бодлоготой ажиллах ёстой. Тэр дундаа, энэ сарын 2-3-наас хойш тасралтгүй уруудаж байгаа нүүрсний үнэ, экспорт дээр онцгой анхаарах учиртай.

Түүнээс гадна, Үндэсний баялгийн санг стратегийн ордуудаар “баяжуулах” ажил Ухаа худаг дээр гацчихсан. “Рио Тинто”-той хоршиж Оюу толгойг ашигладаг “Онтре”-гийн асуудлаар шийдвэр гаргах ажил хүлээгдчихсэн. Ийм байгаа юм.

Тэгвэл, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайдаар Г.Дамдинням томилогдлоо. Түүнд дээрх ажлууд оногдож байгаа юм.

Уг нь тэрээр, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайдад яригдаж байхдаа “УИХ-ын тогтоол шийдвэрүүд хэрэгжээд явж байх ёстой. Үүнийг дагаж Засгийн газрын тогтоолууд гарч байсан. Энэ хүрээнд ямар ажил хийгдсэнийг судалж, орд бүр дээр ярина. Нэг зарчим барьж ажиллана. Олигархиудыг давраахгүй. Популистуудыг дагаж намирахгүй” гэж байсан юм.

Харин олон нийт “Г.Дамдинням стратегийн орд эзэмшигчидтэй яриад байсан зарчмаа барьж ярьж чадах уу” гэдэг асуултыг тавьж байна. Яагаад гэсэн чинь, “…Г.Дамдинням маань “Ухаа худаг”-аас уяатай, “Онтре”-гоос оосортой юм биш үү” гээд байх юм. Тиймээс эргэлзээ үүсээд байгаа бололтой.

Ухах нээ, Г.Дамдинням сайд маань “Ухаа худаг”-ийн нүүрсний уурхайн хөрсийг хуулдаг ажлыг гүйцэтгэгч “Вертекс майнинг партнерс” /6231683/ ХХК-ийн төлөөлөл байжээ. Хоёр жилийн өмнө, Хөгжлийн банкны шүүх хурал дээр тус компаниас “…“Вертекс майнинг партнерс” ХХК нь хөрс хуулалт, нүүрс олборлолтын үйл ажиллагаа явуулдаг компани юм. Өмнө нь Монгол Улс БНХАУ-ын оператор компаниудаар хийлгэдэг байсан. Өдгөө энэ ажлыг тус компани хийж гүйцэтгэж буй. Өнөөдрийн байдлаар “Ухаа худаг” уурхай дээр сардаа 1.4 сая м3 хөрс хуулалт хийж, улсад 28.5 тэрбум төгрөгийн татвар нийгмийн даатгалын орлого төвлөрүүлэн ажиллаж, 600 гаруй ажилтныг ажлын байраар хангаж байгаа аж ахуй нэгж” гэдэг тайлбарыг хийж байлаа. Тэгвэл энэхүү “Вертекс майнинг партнерс” ХХК-ийг үүсгэн байгуулагч П.Бямбасүрэн нь 2017-2018 онд 100 хувь эзэмшиж байсан. Тэрээр УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягийн ээж юм байна. Харин 2018 оноос “Вертекс майнинг партнерс” ХХК -ийнхаа дийлэнх хувьцааг өөрийнхөө 100 хувь эзэмшдэг “Глобал майнинг сервис” /5426782/ ХХК-д шилжүүлсэн. Энэ үед нь сайд Г.Дамдинням бас “Вертекс майнинг партнерс” ХХК-ийн хувьцаа эзэмшигч болсон байна. “Глобал майнинг сервис” ХХК 98, Г.Дамдиннням хоёр хувийг нь эзэмшсэн. Тэрээр 2017-2021 оныг хүртэл тус компанийн хувьцааг эзэмшсэн байдаг.

Тухайн үед Г.Дамдинням давхар “Прокон майнинг Монголиа” /6182607/ ХХК-ийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан. Тэрээр энэ ажлыг 2018-2022 оныг хүртэл хийжээ. Одоо тэр компани татан буугдсан. Гэхдээ, “Прокон майнинг Монголиа” ХХК-ийн 51 хувийг “Хера инвестмент” /2787687/ ХХК ээзэмшдэг. Тэр компанийг нь Х.Ганхуяг гишүүний ах Х.Гантулгын 100 хувь эзэмшдэг аж. Харин 49 хувийг нь Канад улсад бүртгэлтэй “Procon Holding” /2016745719/ Inc эзэмшиж байжээ.

Ийм сүлжээ байна. Хамгийн гол нь эндээс, Г.Дамдинням бол “Ухаа худаг”-тай холбоотой, нэгэн цагт түншилж, ажлыг нь гүйцэтгэдэг байсан нь тодорхой болж байгаа юм. Гэтэл, Үндэсний баялгийн сангийн өнөөдрийн хамгийн гол ажил, үүсээд байгаа улс төрийн тогтворгүй байдлын үндэс шалтгаан нь Тавантолгой ордын өрөм болсон Ухаа худаг хэсэг болоод байгаа юм. Энэ ордыг “Энержи ресурс” 17-18 жилийн турш ашиглаж ирсэн. 2007 онд “Энержи ресурс” ХХК нь “Бор толгой” “Бор тээг-1”, “Шар тээг”, “Тавантолгой-1”, “Тавантолгой” гэсэн таван лицензтэй талбайг төрд өгч “Ухаа худаг”-ийн лицезийг 30 жил эзэмшихээр авч үлдсэн. Тэгэхдээ УИХ, Засгийн тодорхой шийдвэргүйгээр, зөвхөн Засгийн газрын тэмдэглэлийн хүрээнд “Ухаа худаг”-ийг “Энержи ресурс”-т үлдээсэн. Тухайн үед УИХ-ын дарга Ц.Нямдорж, Ерөнхий сайд С.Баяр, Үйлдвэр худалдааны сайд Х.Наранхүү байжээ. Энэ гэрээг гардаж хийсэн хүн нь Х.Наранхүү байдаг. Тиймээс, шинээр байгуулагдсан Засгийн газар, тэр дундаа Аж үйлдвэр эрдэс баялгийн сайд Г.Дамдинням үүнд хэрхэн хандах нь анхаарал татсан хэрэг.

Нөгөөтэйгүүр, Г.Дамдинням сайд саяхныг хүртэл гүйцэтгэх захирлаар нь ажиллаж байсан “Прокон майнинг Монголиа” ХХК-ийн 49 хувийг эзэмшдэг Канад улсад бүртгэлтэй “Procon Holding” /2016745719/ Inc-аар дамжаад “Рио Тинто” компанитай холбогдоно. Тэр утгаараа, Оюу толгойн арбитрын маргаан, яг энэ цаг үед яригдаж буй “Онтре”-гийн асуудлуудад хэрхэн хандах нь эргэлзээтэй. Арбитрын маргааныг бол бүгд мэднэ. “Онтре”-гийн асуудал ч нэлээд хэдийнээс яригдаж эхэлсэн ч улс төрийн шийдвэр гаргаж чадалгүй явсаар өнөөдрийг хүрчээ. 2021 оны дөрөвдүгээр сард л гэхэд “Эрдэнэс Оюу толгой” ХХК-ийн Геологи, уул уурхайн хэлтсийн дарга Л.Өнөрбаатар ““Онтре” ХХК-ийг Канадын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй “Онтре Ресорсес” компани бүрэн эзэмшдэг. Энэ компанийг 9.5 хувийг нь “Рио Тинто”, 7.9 хувийг “Туркойз Хилл” компани эзэмшиж байгаа. Нийт 17.4 хувийг нь эзэмшдэг. Харилцан хамааралтай этгээдүүд эзэмшдэг. Энэ орд энэ асуудал дээр юу үүсээд байгаа вэ гэхээр Ашигт малтмалын тухай хуулиараа бол төрийн оролцоогүй хайгуул хийсэн стратегийн ордын 34 хувийг нь Монгол Улсын Засгийн газар эзэмших ёстой байтал “Онтре” компани болон Оюу толгой компанийн хоорондын хийсэн хувьцаа худалдаж авах, ашиг хуваах гэрээний хүрээнд “Онтре” компани энэ ордоос гарах бүтээгдэхүүний 20 хувийг нь эзэмшээд, 20 хувийн зардлыг нь гаргана. Оюу толгой болохоор 80 хувийн бүтээгдэхүүн эзэмшээд, 80 хувийн зардлыг хариуцахаар гэрээтэй. Энэ гэрээний хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газар Оюу толгойн 80 хувиас л 34 хувийг нь эзэмшигч байх нөхцөл байдал үүсчхээд байгаа юм” гэж байв.

Тиймээс, Нэр бүхий УИХ-ын гишүүд “Монголын төр “Онтре” ХХК-ийн лизензүүд Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тооцогдохгүй гэдэг дээр хатуу зогсох ёстой” гэдэг байр суурийг хатуу илэрхийлсээр байна.

Харин Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Г.Дамдинням шал өөр байр суурьтай хандаж болзошгүй байгаа аж.

Тэрээр тун удахгүй “Оюу толгойн татварын маргаан Монгол Улсын Засгийн газрын сөрөг нэхэмжлэлтэй холбоотой арбитрын шүүхийн эд мөрийн баримт бүрдүүлэх ажиллагаа эцсийн шат руугаа орсон. Шүүх хурал2025 оны есдүгээр сарын 15-ны өдрөөс хоёр долоо хоногийн турш үргэлжлэхээр товлогдсон. Шүүхийн шийдвэр 2026 оны эхний хагаст гарах төлөвтэй байна. Засгийн газрын зүгээс “Рио Тинто”-гоос нэмэлт материал гаргуулахаар Английн шүүхэд хандсан. “Рио Тинто” нь арбитрын маргааны тал биш гэдгийг арбитрын шүүх шийдсэн. Гэхдээ “Рио Тинто” маргаанд ялах магадлал өндөр гэдгээ илэрхийлж байгаа. Якоб захиралтай энэ асуудлаар олон удаа ярьсан. Хэн ялсан, ялагдсанаас үл хамааран маргааныг хурцадсан байдлаар шүүхээр шийдүүлэх нь аль алинд нь тусгүй гэдэг дээр санал нийлж байгаа. Арбитрын маргааныг эвлэрлийн журмаар шийдвэрлэх саналыг “Рио Тинто” компаниас Засгийн газрын ажлын хэсэгт хоёр удаа хүргүүлсэн. Саналын үндсэн зарчим нь одоогийн төлсөн байгаа актын дүн болох 1.3 их наяд төгрөгийг нэхэмжлэхгүй, цаашид ХОГ-ний өөрийн талын байр суурийг баталгаажуулах талаар хэлэлцээр хийхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлдэг” гэж ярих магадлал өндөр байна.

Мөн “Оюу толгойн ХОГ-д таван лиценз хамаардаг. Түүнд “Онтре”-гийн хоёр лицензийг шилжүүлэх асуудал тусгагдсан байдаг. Арбитрын шүүхээр лицензүүдийг Оюу толгой руу шилжүүлэх шийдвэр өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард гарсан. Энэ шийдвэрийн дагуу лицензүүдийг шилжүүлэх процессыг Оюу толгой, “Онтре” эхлүүлсэн. Энэ асуудал Татварын ерөнхий газар, АМГТХЭГ-т хамаарна. Лицензүүд шилжээгүй байгаагийн улмаас Оюу толгой “Онтре”-гийн талбайд хийж байсан ажлаа зогсоосон. Энэ нь нэмэлт зардал үүсгэж, “Эрдэнэс Оюу толгой” ХХК-ийн ногдол ашигт муугаар нөлөөлөх учраас лицензийн асуудлыг тусад нь авч яаралтай шийдвэрлэх нь зүйтэй. “Онтре” ХХК өөрийн эзэмшлийн хувьцааны 34 хувийг үнэгүй авах, эсвэл тусгай АМНАТ авах эсэх нь Засгийн газрын судалж үзэх асуудал болсон. Гэхдээ “Онтре”-гийн асуудлыг шийдэхийн тулд одоогийн ХОГ-г хөндвөл дахин өөр арбитрын маргаан үүсэх эрсдэлтэйг анхаарах хэрэгтэй” гэж яриад гарч ирж мэдэхээр байна.

ӨДӨР ТУТМЫН СОНИНУУДЫН “ЭРЭН СУРВАЛЖЛАГЧ” НЭГДЭЛ